Bairro e Sanfins nas Inquirições de 1220 e 1258

     As Inquirições foram ordenadas pelos monarcas portugueses para averiguar do estado dos bens e direitos do rei a fim de pôr cobro a abusos cometidos. Era frequente os particulares, especialmente os das classes privilegiadas, apropriarem-se abusivamente de reguengos e outros bens da coroa; alargarem os limites de coutos e honras já existentes ou criarem outros de novo, privilegiando terras devassas; sonegarem colheitas, foros, padroados e tributos devidos ao fisco. Tal situação conduzia a um empobrecimento gradual do Estado e criava sérias dificuldades ao poder central, já que as despesas públicas aumentavam de ano para ano com a crescente complexidade da vida administrativa. Para atalhar ao mal, os reis nomearam inquiridores, que percorriam as freguesias das áreas em que incidia o inquérito, chamando a depor o pároco e outros moradores conhecedores da tradição local. O clero regular e os nobres não eram interrogados nem podiam defender-se das acusações que lhes fossem feitas. As testemunhas juravam dizer a verdade sem nada ocultar e, em seguida, eram interrogadas pelos inquiridores sobre os direitos reais, os padroados e os reguengos, ou seja sobre os bens e direitos do rei. O interrogatório podia incidir também sobre a origem, títulos e condições das propriedades e privilégios da Igreja, dos nobres e até dos simples vilãos, para descobrir possíveis alienações sub-reptícias ou aquisições obtidas de forma violenta. Os depoimentos eram registados pelo escrivão em latim e tinham a garantia de absoluto sigilo para haver rigor e veracidade.

     As Inquirições, para além de fazerem restituir ao património real bens, rendas e privilégios usurpados, permitiram organizar o cadastro, ainda que de forma rudimentar, do património nacional e contribuiram para o fortalecimento do poder real e para a centralização da vida administrativa. São ainda o reflexo da renhida luta travada entre o poder real e as classes privilegiadas (nobreza e clero) e mostram que, se da parte destas se repetiam abusos e usurpações, o Estado também violou algumas vezes os legítimos direitos de terceiros e nem sempre atendeu às suas queixas. 

    Nas Inquirições gerais de 1220 e 1258, as freguesias de Bairro e de Sanfins mereceram o interesse dos inquiridores e, de seguida, apresentamos cópias das actas que então foram elaboradas. Trata-se obviamente de documentos com grande interesse histórico, visto que incluem referências pormenorizadas à nossa terra, incluindo alguns topónimos que, passados quase 800 anos, ainda hoje perduram.

 

Inquirições de D. Afonso II (1220) de Bairro e de Sanfins

     Registrum de Regalengis. De terra de Vermuj de Regalengum.  

     De Sancto Petro de Barrio de Novaes. Don Feo abbas, Petrus Pequeno, Suerius Ooriz, Maurus, Petrus Maurus, Suerius Menendiz, Calvus, Gunsalvus Petri, Gunsalvus Pelagiz, jurat dixerunt quod non habet ibi dominus Rex Regalengum.

     De Sancto Felice de Ermofaes. Petrus Menendiz abbas, Fernandus Petri, Fernandus Petri, Gunsalvus Saamiriz, Petrus Johannis, Pelagius Petri clericus, Monteiro, Silvester, Johannes Roderici, jurat dixerunt quod habet ibi dominus Rex viij. casalia et dant terciam panis et vini; et pro directuris singulos bracales. Interrogati si erat aliquod negatum ibi, dixerunt non.

     De foris et dadivis de unaquaque collacione.

     De Sancto Petro de Bairro de Novaes. Dom Fernandus abbas, Petrus Pequeno, Suerius Ooriz, Maurus, Petrus Maurus, Suerius Menendiz, Calvus, Gunsalvus Petri, Gunsalvus Pelagiz, jurati dixerunt quod sunt ibi duo casalia unde dant domino Regi de ffossadeira ij bracales. Et de casali de Fontao debet dare viij cubitos de bracali pro fossadeira et spatulam si habuerint porcam sin autem i gallinam et i almude de cebata. Et istud casale tenebat hospitale furtatum. De hereditate de Guia de Barrio dant i spatulam si habuerit porcum sin autem i gallinam et i almude de cebada et iiij cubitos de bracali pro fossadeira. De casali de Agro mediano iiij cubitos pro ffossadeira et omnes qui dant spatulas dant luitosam et dant de una casa de Ecclesia j denarium.

     De [sancto] Felice de Armofaes. Petrus Menendiz abbas, Fernandus Petri, Fernandus Petri, Gunsalvus Saamiriz, Petrus Johannis, Petrus Petriz, clericus Monteiro, Silvester, Johannis Rodericiz, jurati dixerunt quod de hereditate de Petro Sueriz dant domino Regi spatulam si habuerit porcam sin autem i gallinam et almude de cebata et iij cubitos de bracali pro fossadeira et unum cabritum et de Agro de Maria i almude de pam et de alio Campo i alqueire. Et de hereditatem de Leegandia i taligam. Et de hereditate de Gunsalvo Saamiriz de Pereira i spatulam si habuerint porcam sin autem i gallinam et i almude de cebata. Et de hereditate de Maria de Vluos aliud tantum hereditas [sic] sancti Tirssi comparavit casale quod fuit de Monio Tooriguiz et solebant inde dare iiij cubitos de bracali et modo non dant illos. Et in ista ecclesia tenet unam hereditatem unde dominus Rex debet habere in quocumque auno i quartario de pane et modo non habet inde et pectant ibi vocem et calumpniam. Interrogati si erat alquod absconsum dixerunt non.

     Noticia Ecclesium tocius Bracarensis Archiepiscopatus de quibus dominus Rex est patronus vel non.

     De sancto Petro de Barrio de Novaes. Dom Feo abbas, Petrus Pequeno, Suerius Ooriz, Maurus, Petrus Maurus, Suerius Menendiz, Calvus, Gunsalvus Petri, Gomecius Pelagiz, jurati dixerunt quod rex non est patronus.

     De Sancto Felice de Ermofaes. Petrus Menendiz abbas, Fernandus Petriz, Fernandus Petriz, Gunsalvus Saamiriz, Petrus Johannis, Pelagius Petriz, Clericus Monteiro, Silvester, Johannes Rodericiz jurati dixerunt quod res non est patronus.

     De terra de Vermui de quanto ordines habent in unaquaque parrochia

     De Sancto Petro de Barrio de Novaes. don Feo abbas, Petrus Pequeno, Suerius Ooriz, Maurus, Petrus Maurus, Suerius Menendiz, Calvus, Gunsalvus Petri, Gunsalvus Pelagiz jurati dixerunt quod ista ecclesia habet senarias ibi et xj casalia et entradas Monasterium de Nandim i casale et Monasterium sancti Tirssi habet ibi quebradas.

     De sancto ffelice de Ermofaes. Petrus Menendiz abbas, Ffernandus Petriz, Ffernandus Petriz, Gunsalvus Saamiriz, Petrus Johannis, Pelagius Petriz, clericus Monteiro, Silvester, Johannes Rodericiz jurati dixerunt quod ista ecclesia habet ibi i casale et entradas sanctus Tirssus v casalia Nandim i casale hospitale ij casalia.

    

 

Inquirições de D. Afonso III (1258) da freguesia de Bairro

     In collacione Sancti Petri de Barrio. - Dominicus Pelaiz, abbas ipsius ecclesie, juratus et interrogatus dixit quod Dominus Rex non est patronus, sed habet ibi regalengum et assignato regalengo de Armufanes. Item, dixit quod de arrotea quam tenet Pelagius Menendi dat j. almude de pane d estiva Domino Regi annuatim. Item, de hereditate quadam que jacet in Caparim et fuit de Goyna de Barrio dant Domino Regi j. almude de pane d estiva. Item, dixit quod audivit dicere quod ibi in Caparim est quedam presa de agua et in secunda feria qualibet ebdomada erat ipsa presa Domini Regis, sed nescit quanta vel quomodo, sed audivit quod dabant Domino Regi de ipsa die semel de anno j. ansarem. Item, dixit quod dant de fossadaria Domino Regi annuatim, scilicet, de casali de Agro Mediano Petri Dominici cum sua propinquidade, iiij. varas de bragal. Item, de Casali de Fontano Petri Jugrar cum sua germanitate, viij varas de bragal j spatulum si habuerint porcum; sin autem, dabunt pro ea j gallinam et j almude de cevada, et pro Carniprivio, j cabrito. Item, de hereditate Goyne de Barrio iiij varas de bragal, et facit alia fora sicut casale Petri Jugrar. Et in istis duabus hereditatibus, tu audivit, debet esse presso Domini Regis, sed maiordomus mittit ganatum ubi vulti in ista parrochia, preter in Caparim ubi milites habem hereditates, et proper eos non audet ibi mittere pedem maiordomus Domini Regis, licet ibi herdatores sint. Et similiter, in Barrio non intral ibi maiordomus, quia dant censorias suas Hospitali tu deffendantur a maiordomo Domini Regis. Et similiter faciunt in agro meyano et in transfontano. In omnibus vero aliis locis intrat maiordomus Domini Regis et pectant vocem et calumpniam, et in ista parrochia tenent j bragalem furtatum Domino Regi annuatim, sed nascit quis debet illud dare. Item, de uno paredenario ipsius ecclesie, j denarium. Item, dixit quod cantum et honor novus et ame militum et forarii Domini Regis non sunt ibi, nec majus forum faciunt nec fecerunt.

     Petrus Dominici, Petrus Jugrar, Dominicus Menendi, Dominicus Petri, Suerius Petri, jurati et interrogati, dixerunt in omnibus et per omnia sicut Dominicus Pelaiz abbas.

 

Inquirições de D. Afonso (1258) da freguesia de Sanfins

     In collatione Sancti Felicis de Rippa de Ave.- Dominicus Petri, abbas ipsius ecclesie, juratus et interrogatus dixit quod Dominus Rex non est patronus sed habet ibi novem casalia regalenga de quibus dant Domino Regi annuatim terciam partem panis et vini, et pro directuris dant pro festo Sancti Michaelis singulos bragaes de fossadaria, et dant de loitosa singulos morabitinos et pectant iij calumpnias. Nullum autem aliud forum faciunt nec fecerunt, quia tenem cartam Domini Regis Sancii primi de isto foro. Item, sunt ibi leire regalengue, scilicet, in agro de Maria, j.  leira de qua dant j. almude de stiva. Item, ibidem in casali de Pereira j leira de qua dant annuatim j. alqueire. Item, in cortina de Outeiro, j. leira intus et alia foras. De istis dant Domino Regi  terciam partem panis.

     Item, dixit quod de hereditate de Legundia dant j taligam de pane per mensuram Vimaranis. Item, de alia hereditate quam tenet ista ecclesia dant annuatim Domino Regi j quartarium de pane per mensuram vulgaritur dicitur pia. Item, de hereditate que fuit de Petro Suerii, j spatulum xij costasum si habuerit porcum, sin autem j. gallinam et j. almude de cevada. Et dant por fossadaria iij. varas de bragal et cabritum pro Carniprivio. Item, de hereditate de Gunsalvo Saamiriz de Pereira dixit quod, ut audivit, simile forum faciebat per omnia et in omnibus Domino Regi, et etiam modo est presso, sed monasterium Sancti Tirssi acquisivit ipsam hereditatem in compara, propter quod Dominus Rex nullum forum habet inde multo tempore jam transacto. Item, dixit quod ipsum monasterium Sancti Tirssi multa alia casalia comparavit ibi.

     Item, dixit quod cautam et honor novus et ame militum et forarii Domini Regis non sunt ibi, sed Martinus Pimentel miles tenet ibi tria casalia de Sancto Tirsso modo de novo et facit ibi pausam suam, et perdid inde Dominus Rex vocem et calumpniam et pedidam. Milites et ordines nichil acquisierunt ibi preter monasterium de Nandin, quod post mortem patris istius Domini Regis comparavit ibi leirulas que non excedunt valoren vj. morabitinos. Item, in ista parrochia pectant vocem et calumpniam et dant pedidam et intrat ibi maiordomus Domini Regis, preter in tribus casalibus de Nandin que tamem non dant pedidam.

     Petrus Menendiz, Petrus Sueriz, Martinus Petri, jurati et interrogati, dixerunt in omnibus et per omnia sicut Dominicus Petri abbas.